Op dinsdag 28 januari werd ARTIS door de minister van OC&W erkend als Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM). ARTIS kreeg deze erkenning voor haar jarenlange deskundige en professionele bijdragen aan het beheer en behoud van de monumenten en het cultureel erfgoed in het park. Als historische, zeldzaam goed bewaard gebleven negentiende-eeuwse stadsdierentuin telt ARTIS 26 rijksmonumenten. Deze onderscheiden ARTIS van veel andere dierentuinen. Onder de monumenten vallen historische gebouwen, dierverblijven, vijvers en parkaanleg.
Op 1 mei 1838 werd het Amsterdams zoölogisch genootschap Natura Artis Magistra opgericht met als doel ‘het bevorderen van de kennis der natuurlijke historie op eene aangename en aanschouwelijke wijze’. Voor dit doel werd een stuk grond gekocht in de Amsterdamse Plantagebuurt. Het ARTIS-Park is daarmee één van de oudste dierentuinen ter wereld, de alleroudste publieke en met wetenschappelijke doeleinden opgerichte dierentuin op het Europese vasteland en de oudste dierentuin van Nederland.
Erkenning voor jarenlange inzet
In de decennia na de oprichting werd een dierentuin ingericht die gerangschikt werd volgens de toenmalige wetenschappelijke kijk op de natuur: soort bij soort. Zo werden er dierverblijven zoals een Vogelhuis (1910), een Apenhuis (1908), een Moeflonstal (1876) en een Fazanterie (1863-1888) gebouwd. Tevens kocht het genootschap percelen op in de Plantagebuurt waarop reeds gebouwen stonden, die werden geïntegreerd in de dierentuin en inmiddels ook rijks monumentale status hebben: het Duivenhuis, het Wolvenhuis (dat een verleden als herberg Eik en Linden kent) en het Masmanhuisje (sinds 1863 een onderdeel van de Fazanterie) dateren allen van vóór de oprichting van ARTIS. Deze bouwwerken zijn in de bijna 200 jaar sinds hun oprichting ontwikkeld, onderhouden en verduurzaamd. Zorgen voor en het toekomstbestendig maken van haar erfgoed is een belangrijke doelstelling van ARTIS. De nieuwe POM-status maakt het mogelijk om de geschiedenis van ARTIS te verbinden aan de ambitie om klimaatpositief te worden.
ARTIS-directeur Rembrandt Sutorius:
“We zijn enorm verheugd met en trots op de POM-status. Het benadrukt het belang van ons unieke historische erfgoed en geeft ons de kans om onze monumenten met respect voor het verleden en oog op de toekomst te onderhouden en te verduurzamen. Dit is een erkenning voor het harde werk en de vakkennis van onze collega’s, die elke dag van ARTIS een bijzondere plek maken. Samen zorgen we ervoor dat onze rijke geschiedenis hand in hand gaat met een duurzame toekomst.”
Voorbeelden van belangrijke monumenten in ARTIS
Het Hoofdgebouw, dat in 1855 openging voor leden van het genootschap Natura ARTIS Magistra als ontmoetingsplek en natuurhistorisch museum, sloot in 1947 haar deuren. Het monumentale museum bleef behouden en heropende als ARTIS-Groote Museum in 2022, na 75 jaar sluiting en een grondige restauratie.
In datzelfde jaar werden er zonnepanelen geplaatst op De Volharding (1866), een gebouw dat vele verschillende functies heeft gehad en nu in gebruik als werkplaats voor ARTIS-personeel. Deze zonnepanelen zijn speciaal op maat gemaakt en voorzien van een kleur, zodat ze opgaan in het roevendak.
Of neem het Aquarium (1882), dat momenteel wordt gerestaureerd. Een belangrijk onderdeel van deze restauratie is de vernieuwing van het 140 jaar oude Lloydwaterfiltersysteem. Dit systeem, belangrijk en nog altijd functionerend industrieel erfgoed, combineert historische principes met moderne technieken en voorziet duurzame aquaria van schoon water.
Een ander voorbeeld is het Apenhuis. Toen het in 1908 werd geopend, was het gebouw dankzij de gebruikte materialen en inzichten in de dierhouderij heel modern. Het interieur bestond uit een gang met aan beide kanten verblijven voor verschillende apensoorten, een weerspiegeling van de encyclopedische kijk op de natuur. Tijdens een grondige restauratie in 2010-2011 werden veel originele details, zoals de gietijzeren draagconstructies en de glas-in-lood ruitjes, weer hersteld. Maar de grootste verandering was dat er een jungle in het gebouw werd aangelegd. De aparte verblijven en barrières verdwenen, en nu kun je als bezoeker tussen de kleine apen, vogels en andere dieren lopen die zich vrij door de ruimte bewegen.
Meesterrestauratie 2025
Nadat ARTIS al eerder erkend werd voor haar inzet voor monumenten zoals Nederlandse Restauratiefonds (NRF) in 2022, werd in januari van dit jaar ARTIS-Aquarium geselecteerd voor de Nationale Monumentenorganisatie (NMo) Meesterrestauratie 2025. Het is een jaarlijkse erkenning voor een bijzondere restauratie waarbij historische waarden behouden blijven en er ook gekeken wordt naar duurzaamheid.
